Ostrów Lednicki – wczesnośredniowieczne
stanowisko archeologiczne
położone na wyspie o tej samej nazwie, na
Jeziorze Lednickim
. Jedno z najważniejszych miejsc dla historii Polski. Za panowania
Mieszka I
i
Bolesława Chrobrego
Ostrów był jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych
Polski
. W tym historycznym miejscu toczy się akcja
powieści
Józefa Ignacego Kraszewskiego
Stara baśń
wskrzeszająca zamierzchłe czasy pogańskich
Słowian
. Na wyspie, w centrum plemienia
Polan
(tuż obok ważnego, dawnego strategiczno-handlowego traktu lądowego oraz wodnego między
Poznaniem
a
Gnieznem
), zachowały się pozostałości
grodu
oraz relikty najstarszego w
Polsce
zespołu preromańskiej architektury pałacowo-sakralnej (z basenami do chrztu) i wolno stojącego kościoła cmentarnego z grobami w
nawie
i aneksach. Obydwa obiekty wzniesiono w czasach panowania
Mieszka I
(tuż przed
966
).
Historia wyspy
Palatium na Ostrowie Lednickim
Pierwsze źródła pisane dotyczące Ostrowa pochodzą z
bulli
papieża
Innocentego II
z
1136
roku, poza tym kronika śląska z XIII w. podaje obszerne relacje o świetności wyspy. Ale historia tego ośrodka rozpoczęła się znacznie wcześniej. Wyspa była już zamieszkiwana w
neolicie
- młodszej epoce kamiennej, a więc wcześniej niż w 1800 r p.n.e. Natomiast wczesnośredniowieczna osada Lednicka sprowadza się do przemian polegających na wybudowaniu fortyfikacji grodowej zajmującej jej południową część, realizacji wewnątrz przestrzeni okolonej drewniano-ziemnymi wałami programu związanego z monumentalną architekturą kamienną — tj. wyposażeniu tego grodu w dwie wolno stojące budowle: pałac (
palatium
) władcy połączony z
kaplicą
oraz kościół z prostym zamknięciem prezbiterium. Wyspę zabudowuje się również domostwami drewnianymi oraz wyposaża w drogi wiodące od mostowych przyczółków
podgrodzia
, ku zachodniemu oraz wschodniemu brzegowi
Jeziora Lednica
. Zlokalizowano tu także miejsca pochówków osób o najwyższym statusie społecznym. Kres świetności Ostrowa Lednickiego przyniósł najazd
Brzetysława I Czeskiego
w
1038
roku, kiedy zniszczono mosty i spalono
gród
. Po tym wydarzeniu odbudowano kościół, a osadę otoczono nowym wałem drewniano-ziemnym (zachowanym do dziś) o wysokości dochodzącej do 9 m. Nigdy jednak wyspa nie odzyskała już dawnej funkcji i rangi, choć osadnictwo przetrwało do XIII-XIV wieku. Status głównego ośrodka władzy przejmują w tym rejonie
Pobiedziska
, gdzie m.in. znajduje się jeden z książęcych dworów. Później Ostrów Lednicki pełnił już tylko rolę cmentarza.
Badania archeologiczne
W
1843
roku hrabia
Edward Raczyński
zainicjował badania nad Ostrowem, które rozpoczęto w XIX wieku (Sokołowski, Łuszczkiewicz). W latach
1932
-
1935
odkryte zostało największe w Polsce wczesnośredniowieczne cmentarzysko (Wrzosek, Ćwirko-Godycki). W latach 60. XX wieku kontynuowano prace w ramach badań nad początkiem państwa polskiego (Mikołajczak, Żurowski, Łomnicki), co doprowadziło w
1962
roku do odsłonięcia kościoła grodowego. Od
1983
roku działa zespół zajmujący się zarówno pracami badawczymi, jak i konserwatorskimi. Dokonano w tym okresie odkryć, które potwierdziły, że kaplica-baptysterium, pałac, kościół grodowy, urządzenia obronne, mosty powstały w latach 60. X wieku i były związane z
Mieszkiem I
oraz
chrystianizacją
państwa. Prace konserwatorskie, polegające m.in. na zabezpieczeniu korony murów, prowadzono w okresie przed- (Wawrzyniak) i powojennym (Łomnicki, Kaszubkiewicz). Zadaszenie nad
palatium
wykonano w
1978
roku. W
1992
roku w kaplicy ustawiony został krzyż brązowy, wzorowany na krzyżach znalezionych na wyspie. Obecnie prowadzona jest częściowa rekonstrukcja zabudowy podgrodzia.
Wynikiem tych szeroko zakrojonych prac naukowych jest utworzenie na Ostrowie Lednickim rezerwatu archeologiczno-historycznego z najcenniejszymi i najstarszymi obiektami w
Lednickim Parku Krajobrazowym
obejmującym jezioro i jego otoczenie. Dzięki wynikom dendrochronologii oraz badań podwodnych ustalono, że część wału przebudowywano w latach 70. X w., z kolei lednickie mosty wzniesiono w zimowo-wiosennym okresie przełomu lat
963
–
964
. Mosty te (których długości wynosiły ok. 440 m dla zachodniego i ok. 170 m dla wschodniego z nich) zbudowane były z drewnianych belek wspartych na palach wbitych w dno jeziora. Poprzez te mosty o szerokości 6 metrów i wyspę biegł trakt prowadzący z
Poznania
do
Gniezna
. Olbrzymia skala zrealizowanych przy lednickiej wyspie przepraw mostowych, pozwala zaliczyć je do jednych z większych w tej części
Europy
inżynieryjnych urządzeń tego typu. Zostały one zniszczone podczas najazdu czeskiego księcia
Brzetysława
w
1038
r.
Znacząca w ideowej strukturze lednickiego ośrodka władzy była również rola jednej ze starszych na ziemiach
Polski
budowli — jednonawowego kościoła w którym umieszczono wewnątrzsakralną
nekropolę
w części związaną z trzecim pokoleniem Piastów. Kościół ten, podobnie jak pierwsza z budowli funkcjonował jeszcze w XII w., aczkolwiek jego znaczenie nie było już tak ważne, jak wcześniej.
Status ośrodka władzy oraz jednego z sakralnych centrów państwa, potwierdzają liczne zabytki, m.in. bizantyjską
staurotekę
, grzebień z kości słoniowej, czy złoconą oprawę liturgicznej księgi, odkryte w sąsiedztwie kościoła czy pałacu. Towarzyszyło im szereg innych luksusowych dóbr (ze złota, srebra i półszlachetnych kamieni).
Zgromadzone na wyspie bogactwa materialne oraz funkcjonującą tu siedzibę panującego ochraniała liczna załoga wojskowa, której część uzbrojenia zachowała się w jeziornych wodach. Pochodzenie pewnych egzemplarzy broni wskazywać może na skandynawską genezę niektórych członków książęcych drużyn. Lednickie uzbrojenie (w ilości ok. 300 egz.) należy do jednego z najliczniejszych europejskich zbiorów broni okresu wczesnośredniowiecznego.
Gród
Znajdował się w południowej części wyspy. Otaczał go wał o konstrukcji drewniano-ziemnej, długości około 500 m, dziś w najwyższym miejscu wysoki na 8 m (pierwotnie mógł sięgać 12 m). Do wzniesienia go wykorzystano drewno z powierzchni około 800-hektarowego lasu. Wyraźny przekop w północnej części wału stanowi miejsce lokalizacji dawnej bramy wjazdowej od strony
podgrodzia
. We wnętrzu
grodu
znajdują się relikty dwóch budowli: pałacu z kaplicą (na południu) i kościoła grodowego (na północy). Pałac i przylegającą do niego od wschodu kaplicę (o średnicy 11,5 m) zbudowano jednocześnie, około
963
-
966
roku, z miejscowego materiału skalnego łupanego w płaskie płytki (tzw. okrzeski) i łączonego zaprawą gipsową.
Kaplica
Mury zachowały się w najwyższym fragmencie do wysokości 3 m, założona była na planie krzyża greckiego. W miejscu przecięcia się
naw
umieszczono cztery
filary
, każdy o przekroju ćwiartki koła, które wspierały centralnie usytuowaną wieżę i wydzielały wygodne obejście w ramionach krzyża. Wschodnią ścianę kaplicy zamykała
apsyda
ołtarzowa, a w zachodniej znajdowało się wejście do pałacu. W narożniku południowo-zachodnim zachował się głęboki otwór studni. Tuż obok dwa stopnie okrągłej klatki schodowej są śladem po nieistniejącej już wieży, która zapewniała komunikację z
emporą
kaplicy. Prosty bieg drugich schodów prowadził na wieżę dobudowaną w XIII w., która zamykała kaplicę od zachodu. Zachowała się jej dolna kondygnacja w postaci sklepionej
krypty
połączonej z kaplicą. Jej zewnętrzne ściany licowane są kamieniem obrobionym w regularną romańską kostkę. We wnętrzu kaplicy w ścianie południowej zachowały się parapety i fragmenty filarków dwóch okien dolnej kondygnacji. W ścianie północnej w końcu XIII wieku przebito otwór drzwiowy. Na lewo od wejścia znaleziono wówczas ukryty w murze skarb XIV-wiecznych monet śląskich, z których kilka
kwartników
należy do egzemplarzy unikatowych.
Baptysterium
Na poziomie zalegania najstarszej posadzki kaplicy umieszczone były baseny służące do
liturgii chrzcielnej
. Każdy z nich powielał kształt połowy krzyża. Basen południowy, odsłonięty w
1988
roku, miał wymiary 4,6x1,8 m i był zagłębiony od 10 do 15 cm. Drugi, odkryty rok później, znajdował się w północnym obejściu kaplicy. Jego wymiary zbliżone były do południowego, różnił się jednie głębokością, wynoszącą 25-30 cm. Z baptyzmalnymi basenami powiązane były zapewne pomieszczenia towarzyszące – przebieralnia oraz miejsce, w którym odbywały się obrzędy poprzedzające
chrzest
, czyli wyrzeczenia się szatana i wyznanie wiary. Mieścić się one mogły w prostokątnym aneksie dobudowanym do kaplicy od zachodu, a oddzielonym od pałacu wąskim pomieszczeniem, uznawanym za klatkę schodową. Baseny wraz z pomieszczeniami towarzyszącymi tworzyły prawdopodobnie kaplicę baptyzmalną, wzniesioną przede wszystkim na użytek władcy. Przebudowa budynku około
1000
roku doprowadziła do likwidacji basenu północnego i zmiany formy południowego, który pełnił pierwotne funkcje do około
1038
-
1039
roku.
Pałac
Relikty kościoła na Ostrowie Lednickim
Wzniesiony na rzucie prostokąta (32 x 14 m) ma wyraźnie wydzielone pomieszczenia. Największe, usytuowane w zachodniej części, było podzielone trzema łukami arkadowymi na dwa trakty.
Arkada
uwieczniona na XIX-wiecznej rycinie stanowiła środkowy łuk tej konstrukcji. Pozostałe cztery pomieszczenia pałacu służyły różnym funkcjom. Najwęższe, w środkowej partii, ograniczone dwoma równoległymi ścianami, pełniło rolę drewnianej klatki schodowej. Piętro pałacu zasadniczo powielało podział parteru. Reprezentacyjna
aula
znajdowała się zapewne na piętrze w zachodniej części pałacu. Wyspowy pałac z kaplicą po jego wzniesieniu ok.
966
r. przebudowywano jeszcze dwukrotnie. Pierwsza z przebudów (w przedromańskim wątku budowlanym) nastąpiła najpewniej ok.
1000
r., kolejna, tym razem już w romańskiej technice murów, w XII w.
Kościół grodowy
Wzniesiony został z otoczaków kamiennych w północnej części
grodu
, w pobliżu bramy prowadzącej do jego wnętrza.
Orientowany
, jednonawowy (długości 13,5 m), z prostokątnym
prezbiterium
i dwoma aneksami od północy, ma we wnętrzu dwa kamienne grobowce, prawdopodobnie miejsca ostatniego spoczynku synów
Bolesława Chrobrego
. Kościół ten można zaliczyć do jednej z pierwszej
nekropolii
książęcych na ziemiach polskich.
Zobacz także